Strijkkwartet ‘Moravian Souls’

1. I.Battaglia: largo non troppo, recitando
2. II.Zarabanda: allegro assai
3. III.Mesticcio: allegro

‘Moravian’

Toen het Tsjechische Škampa Kwartet mij vroeg een stuk te schrijven voor hun concerten in Nederland besloot ik een ‘Moravisch’ thema te kiezen – maar niet ‘Moravisch’ in de zin van de Moravische volksmuziek. Daar wijdde het kwartet al enkele prachtige projecten aan, met Iva Bittova, de Moravische muziek van Janacek en met de ‘Moravische’ kwartetten van Pavel Fischer. Mijn band met hun Moravische herkomst ligt in de herkomst van het kerkgenootschap van de Hernhutters: de Broedergemeente waar mijn ouders lid van waren, die in mijn woonplaats Zeist een belangrijke vestiging heeft en die zich vanaf de vroege 18e eeuw over de wereld verspreidde als ‘Moravische Kerk’.

‘Souls’

Muziek speelde voor deze Boheemse en Moravische broeders altijd een zeer grote rol. Hun eerste zangbundels dateren van de vroegste 16e eeuw. En terwijl ze Protestanten waren vóór Luther waren theologische systematiek en polemiek voor hen minder belangrijk dan muziek. Ook graaf Von Zinzendorf (die de Hernhutter vestiging in Zeist stichtte) vond dat deze religie van het hart zich het best uitdrukt in muziek. In die geest is de liturgische viering die geheel uit muziek bestaat ook typerend voor de Hernhutters: de Singstunde, een soort ‘sermoen in liederen’.

De vroege geschiedenis van de Moravische Kerk is een bloedige – te beginnen met de verbranding van de ‘protestant’ Jan Hus in 1415, de vervolging van de in 1457 opgerichte Broedergemeenschap (Unitas Fratrum) en de uiteindelijke decimering daarvan tijdens de Dertigjarige Oorlog, die leidde tot een emigratie naar Saksen, waar in de 16e eeuw de ‘Hernhutt’-gemeenschap ontstond.
Desondanks was de muziek van de Broeders nooit somber, melancholisch en zeker niet sektarisch. Deze ‘kleine luiden’ hielden van wat ambachtelijk en mooi was, wat ook de herkomst ervan. Hun eclectische muziekkeuze prees de eenvoud, het vertrouwen en de geweldloosheid van hun merkteken: het Lam.

Singstunde voor strijkkwartet

Mijn compositie voor het Škampa Kwartet, ‘Moravian Souls’, is doortrokken van motieven die ontleend zijn aan hymnen uit de vroege geschiedenis van de Moravische broeders en de Hernhutters. Maar achter die (instrumentale) melodieën schuilt natuurlijk hun tekst en de betekenis daarvan. Zo is mijn eerste strijkkwartet eigenlijk een instrumentale ‘Singstunde’ in kamermuziek geworden die de lijn volgt van de geschiedenis van de Broeders. Met name speelt daarin een grote rol een vroege Hussitische hymne die later door Comenius van tekst is voorzien (Gezangboek EBG lied 474) – Comenius, de filosoof en pedagoog die lang in Nederland zou verblijven.

I.Battaglia: largo non troppe, recitando
Het eerste deel wordt omlijst door een versie van de koraal ‘Freuen wir uns all in ein’, naar verluid de eerste hymne van de Boheemse Broeders, in 1457 gecomponeerd door Gabriel Komarovsky (Gezangboek EBG lied 252). De titel ‘Battaglia’ verwijst niet zozeer naar de door hevige godsdienstoorlogen gekenmerkte vroege geschiedenis van de Broeders, maar naar het onderwerp van Michael Tham’s hymne (Gezangboek EBG lied 473, melodie 130 van de Moravische Broeders, 1566) die hier steeds als muzikaal motief opduikt: de strijd tussen geest en lichaam.

II.Zarabanda: allegro assai
Deel twee is een ‘Zarabanda’, een dans, als het menuet (met ’trio’) uit de klassieke stijl. We kennen de ‘sarabande’ vooral als langzame dans maar ze was in oorsprong juist snel en wild. Hier begint ze als een montere volksdans – gebaseerd op een melodie die wordt toegeschreven aan Jan Hus (die dit jaar 600 jaar geleden op de brandstapel stierf), hier echter doorweven met gospelinvloeden. Net als de historische sarabande vertraagt het tempo van de muziek steeds meer en verandert de ‘sancta simplicitas’ van de openingsmelodie in een meer melancholische, romantische stemming, waar harmonisch licht en duister elkaar voortdurend afwisselen.

III.Mesticcio: allegro
In het derde deel veranderen de ritmes van de hymnen onder niet-Europese invloeden. De Hussitische hymne krijgt Afrikaanse trekken; een vroeg-achttiende eeuwse Herhutter melodie (Lied 343, op tekst van Zinzendorf) transformeert in een Caribische dans. De Hernhutters trokken de wereld in, en met de verspreiding over Noord- en Zuid-Amerika en Afrika verandert ook de muziek van de in oorsprong ‘Moravische ziel’.

Audio met dank aan Omroep MAX/ Opnametechniek Maarten Elzinga en Bert van Dijk